Problemy współuzależnienia
Problemy współuzależnienia
Współuzależnienie w szerszym rozumieniu
Są to trudności w zakresie relacji z samym sobą i relacji z innymi ludźmi wynikające z wychowania
w dysfunkcyjnym systemie. Osoby współuzależnione mają trudności z:
a)Odczuwaniem własnej wartości
b)Wytyczaniem funkcjonalnych granic
c)Doświadczaniem i wyrażaniem swojej subiektywnej rzeczywistości
d)Zaspokajaniem swoich dorosłych potrzeb i pragnień
e)Doświadczaniem i wyrażaniem swojej rzeczywistości w funkcjonalny, umiarkowany sposób
A. Odczuwanie własnej wartości
Dwie skrajności : zaniżanie / negowanie własnej wartości, lub sztuczne jej podwyższanie
Niskie poczucie własnej wartości – jej źródłem są dysfunkcyjne przekazy pochodzące z systemu
rodzinnego – „Dzieci i ryby głosu nie mają”, „Co wolno wojewodzie…”, „Dorośli zawsze mają
rację”, „Twoje zdanie się nie liczy”
Zawyżone poczucie własnej wartości – pochodzi z dwóch odmian przekazów rodzicielskich
Przekaz 1 – „Krytykując i poniżając innych okażesz im swoją moc”- nauka szukania winy w innych i poniżania ich
Przekaz 2 – „Jesteś lepszy od innych ludzi – nie zniżaj się do ich poziomu”
Zewnątrzsterowne poczucie wartości – bazujące na czysto zewnętrznych cechach, takich jak wygląd
fizyczny, wysokość pensji, posiadane koneksje i znajomości, wykształcenie, osiągnięcia.
Podatne jest ono na zmiany niezależne od jednostki i prowadzi do rozwoju i ugruntowania
takich dysfunkcyjnych przekonań, jak:
Moja wartość zależy od mojego sukcesu.
Jeśli ktoś mnie skrytykuje, to znaczy że jestem nikim.
Moje powodzenie nie zależy ode mnie, tylko od losu.
Muszę być lubiany przez wszystkich.
Moje pragnienia i marzenia to warunki niezbędne do życia.
Trudność w doświadczaniu i wyrażaniu swojej subiektywnej rzeczywistości
Jest to problem dotyczący tożsamości i zdolności wyodrębniania własnego schematu przekonań i
poglądów oraz brania odpowiedzialności za swoje zachowanie
Dotyczy czterech sfer:
Ciało- Jak wyglądam, jak funkcjonuje moje ciało?
Myślenie – Co właściwie myślę? Jak mam przekazać to innym?
Uczucia- Co czuję? Jak wytrzymać przygniatające mnie emocje?
Zachowanie – Co robię? Czego nie robię? Jak mam nad tym panować?
POZIOM A- wiem, ale nie powiem
POZIOM B- nie wiem
Trudność w rozpoznawaniu i zaspokajaniu swoich potrzeb i pragnień
Zbytnia zależność – Znam moje własne potrzeby i pragnienia, ale czekam, aż zaspokoją je inni ludzie.
Źródło: załatwianie wszystkich spraw życiowych za dzieci, nie pozwalanie im na wyrażanie własnego zdania i potrzeb.
Zbytnia niezależność – Potrafię rozpoznać swoje potrzeby i pragnienia, ale nie pozwalam nikomu
innemu pomóc w ich zaspokojeniu. Muszę być samowystarczalny.
Źródło: karanie przez opiekunów wszelkich prób zaspokojenia przez dziecko swoich potrzeb oraz wyrażania ich.
Brak odczuwania potrzeb i pragnień. Źródło: lekceważenie dziecka.
Mieszanie ze sobą potrzeb i pragnień – Poprzez realizację potrzeb materialnych próbuję zaspokoić
pragnienia dotyczące bliskości z drugim człowiekiem. Źródło: zaspokajanie potrzeb materialnych
dziecka przy jednoczesnej ignorancji jego pragnień emocjonalnych
Trudność w doświadczaniu i wyrażaniu swojej rzeczywistości w funkcjonalny , umiarkowany sposób
Ciało- przesadnie niedbały lub wyzywający ubiór, przesadna otyłość lub chudość, przesadna schludność lub zaniedbanie
Myślenie- kategorie czarno-białe np. „Jeśli nie zgadzasz się ze mną całkowicie, to znaczy że jesteś przeciwko mnie”
Uczucia-brak odczuwania emocji lub eksplozja uczuć
Uczucia zamrożone
Uczucia wzbudzone
Uczucia przeniesione z dorosłego na dziecko
Zachowanie-otwartość na wszystkich lub zamknięcie się przed wszystkimi
Współuzależnienie w węższym rozumieniu
Utrwalona forma uczestnictwa w długotrwałej i trudnej sytuacji życiowej związanej z
patologicznymi zachowaniami bliskiej osoby
Stanowi szkodliwą i kosztowną formę adaptacji do dysfunkcyjnego systemu rodzinnego w formie:
Nieudanych prób trwałej zmiany sytuacji na lepsze
Nieudanych form psychicznego i / lub fizycznego wycofania się
Utrwalonego i usztywnionego sposobu uczestnictwa w relacjach ograniczającego możliwość wyboru działania
Pogarszającej się kondycji psychicznej, która utrudnia konstruktywną zmianę sposobu działania
Warunki wystąpienia współuzależnienia
Istnienie dobrowolnego związku dwojga dorosłych osób
Występujące pomiędzy nimi liczne powiązania natury formalnej, materialnej, społecznej i ekonomicznej
Jedna z osób w związku wykazuje patologiczne zachowania związane z jakimś rodzajem
uzależnienia (alkohol, narkotyki, hazard, seks itp.)
Zachowania tej osoby wprowadzają do związku oraz całego systemu rodzinnego jakiś rodzaj destrukcji
Druga osoba przystosowuje się do tej destrukcji i wzmacnia ją swoim zachowaniem
Współuzależnienie według klasyfikacji ICD – 10
Najbliższa zjawisku współuzależnienia jest diagnoza zaburzeń adaptacyjnych (F 43.2)
„Są to stany napięcia, niepokoju, przygnębienia i rozstroju emocjonalnego, które powstają w
okresie adaptacji do znaczących zmian życiowych lub do stresującego wydarzenia życiowego i
zazwyczaj utrudniają społeczne przystosowanie się i efektywne działanie”
Współuzależnienie – objawy osiowe
Depresyjny nastrój i ciągłe zamartwianie się
Lęk i napięcie przeżywane nawet bez widocznych przyczyn zewnętrznych
Chaos emocjonalny
Koncentracja myśli i uczuć wokół osoby uzależnionej
Słaba koncentracja uwagi, wysoka rozpraszalność, trudności w zapamiętywaniu nowych informacji
Nadodpowiedzialność i nadkontrola
Obniżone poczucie sprawstwa i możliwości wprowadzania zmian w swoje życie
Zaburzenia psychosomatyczne
Nadużywanie środków psychoaktywnych, takich jak leki uspokajające
Psychologiczne skutki współuzależnienia
Ludzie dążą do intensyfikacji stanów przyjemnych i eliminacji przykrych stanów
emocjonalnych – pozytywny bilans emocjonalny
Przyjemność uzyskiwać można na dwa możliwe sposoby:
Dostarczanie sobie przyjemnych bodźców
Eliminacja bodźców przykrych (przyjemność jako subiektywne odczucie ulgi – np. brak bólu jest przyjemnością)
Brak prawidłowego doświadczania i wyrażania swojej rzeczywistości w sferze myślenia, uczuć i
zachowania prowadzi do utrwalania destrukcyjnych zachowań mających na celu zmniejszenie
cierpienia przez osoby współuzależnione
Psychologiczne skutki współuzależnienia
Działania osób współuzależnionych:
Przynoszą tylko chwilową ulgę
W ogólnym bilansie zwiększają tylko cierpienie, a więc są szkodliwe
Pomimo swej szkodliwości są powtarzane latami i utrwalają się, a więc same w sobie stają się nałogiem
Rodzaje działań destrukcyjnych:
Próby zmiany sytuacji (przejmowanie kontroli nad relacją uzależniony – alkohol) – nadkontrola i Nadodpowiedzialność
Okresowe wycofywanie się z sytuacji (próby odejścia i powroty)
Przystosowanie się do sytuacji poprzez wprowadzanie zmian w sferze poznawczej, emocjonalnej i strukturze Ja
Zmiana sposobu myślenia – zaburzenia w sferze poznawczej
U osoby współuzależnionej rozwija się system iluzji i zaprzeczeń dotyczący:
Choroby alkoholowej bliskiej osoby
Nieskuteczności własnych sposobów działania
Niezdolności do panowania nad własnym życiem
Elementy systemu iluzji i zaprzeczania dotyczą:
Zniekształcania rzeczywistości
Tuszowania konsekwencji picia osoby uzależnionej
Koloryzowania wspomnień dotyczących związku
Snucia marzeń i iluzorycznych planów na przyszłość
Zniekształcanie rzeczywistości:
Zaprzeczanie oczywistym faktom „To nie jest alkoholizm”
Minimalizowanie „Nic takiego się przecież nie stało. Ludzie mają większe problemy”
Racjonalizacja „Moja mama miała ciężkie życie – to wystarczający powód, by się napić”
Usprawiedliwianie własnych zachowań „Gdybym go nie pilnowała, zapiłby się na śmierć.
Dzieci muszą mieć ojca, więc ja muszę dźwigać swój krzyż”
Obwinianie „Przez twoje chlanie uderzyłam dziecko”
Intelektualizowanie „Wszyscy mężczyźni piją. Co to za chłop, który za kołnierz wylewa”
Tuszowanie konsekwencji picia osoby uzależnionej:
Sprzątanie po niej
Załatwianie zwolnień, usprawiedliwianie przed przełożonymi
Organizowanie życia własnego i innych członków rodziny tak, by sprawnie radzić sobie ze skutkami picia
Koloryzowanie wspomnień:
Idealizacja przeszłości, przywoływanie pozytywnych wspomnień na dowód, że uzależniony
jest w gruncie rzeczy dobrym człowiekiem
Snucie marzeń i iluzorycznych planów na przyszłość:
Wyobrażanie sobie, że alkoholik przestaje nagle pić albo że moje zachowanie stanie się
skuteczne (Rozwiodę się) – bez rzeczywistej próby zmiany sytuacji
Zmiana sposobu przeżywania – zaburzenia w sferze emocjonalnej
U osoby współuzależnionej rozwija się system nałogowej regulacji uczuć:
Zamrażanie uczuć, tak aby nie kontaktować się ze zranieniem (poczuciem krzywdy)
Uzależnienie od przeżywania uczuć wynikających z zachowania alkoholika ; zatarcie granic
pomiędzy Ja- ty (np. przeżywanie wstydu za zachowania męża)
Manipulowanie własnymi uczuciami: magazynowanie uczuć przykrych, zamiana jednego przykrego
uczucia na inne (np. złości na poczucie winy), intensyfikacja uczuć poprzez „nakręcanie się”
Zmniejszanie odporności na cierpienie (obsesyjne myślenie o zachowaniu mającym przynieść
ulgę, np. wyciąganie męża z baru na oczach innych ludzi)
Nawykowe przeżywanie wyłącznie silnych uczuć i niezdolność do rejestrowania słabszych bodźców emocjonalnych
Zmiana sposobu widzenia siebie – zaburzenia w strukturze Ja
U osoby współuzależnionej rozwija się system rozdwajania i rozpraszania Ja:
Różne, często sprzeczne obrazy siebie w zależności od tego, jak zachowuje się i co o niej mówi alkoholik
Budowanie poczucia własnej wartości na skuteczności kontroli nałogowych zachowań
partnera („Domyśliłam się, gdzie tym razem schował alkohol – jestem mądra” ) oraz na
dysproporcji między obrazem partnera a obrazem siebie („On jest zły, bo pijak, a ja dobra, bo porządna” )
Odrzucanie pomocy innych ludzi, aby doświadczyć obrazu siebie jako osoby silnej i zaradnej
Eric Berne – gra w Alkoholika w systemie
Osoby dramatu:
Alkoholik
Oskarżyciel (pretensje, agresja)
Zbawca (perswazje, przyjmowanie obietnic o poprawie)
Gołąb (zmniejszanie kosztów przepicia)
Pośrednik (osoba ułatwiająca kontakt z alkoholem)
Osoba współuzależniona może grać w tej grze kilka ról na raz.
Diagnoza współuzależnienia
Na co zwracać uwagę w pierwszym kontakcie?
Sytuacja rodzinna
Zależność finansowa / materialna od uzależnionego
Role, jakie osoba badana i uzależniony pełnią w rodzinie
Zachowania uzależnionego pod wpływem alkoholu (czy jest agresywny, czy jego zachowanie wpływa
bezpośrednio na poziom bezpieczeństwa członków rodziny i ich emocje)
Stosunek osób z rodziny i spoza rodziny do trwania małżeństwa, roli żony, picia
męża (pytanie zasadnicze: Czy w ogóle o tym wiedzą?)
Zasoby środowiskowe osoby badanej: osoby z systemu rodzinnego lub spoza niego, które mogą służyć pomocą
Zasoby indywidualne osoby badanej: poziom wykształcenia, umiejętności zawodowe,
stan zdrowia, osobowość, system przekonań
Historia zachowań świadczących o współuzależnieniu osoby badanej (zbieranie dowodów)
Nieudane próby zmiany sytuacji przez osobę badaną
Nieudane próby wycofywania się z sytuacji
Negatywne sposoby przystosowywania się do sytuacji
Przykład: Przewodnik do Samopoznania
A. Co robiłam, aby uzyskać wpływ na picie bliskiej osoby? Jakie zachowania powtarzałam najczęściej?
B. Jakie poniosłam straty w różnych obszarach swojego życia, koncentrując się na
alkoholiku i zajmując się jego piciem?
– obszar związany z życiem rodzinnym
– obszar związany z pracą zawodową
– obszar związany z moim zdrowiem i samopoczuciem
– obszar związany z moimi ideałami i wartościami
C. Wbrew jakim realnym ograniczeniom upieram się przy swoich sposobach rozwiązywania
problemów i nie chcę pogodzić się z tym, że są one nieskuteczne?
D. Jakie sposoby stosuję, by poradzić sobie z poniższymi uczuciami? W jakim stopniu są
one dla mnie szkodliwe lub potęgują moje kłopoty (przykłady)
– przeżywanie gniewu i złości
– pretensje, urazy i obrażanie się
– lęk i obawa
– duma i wstyd
– poczucie niższości, gorszości i poniżenia
E. Jakie iluzje i złudzenia tworzę i podtrzymuję na temat samej siebie, swojego życia,
świata i innych ludzi?
F. Jakie zalety i mocne strony własnej osoby akceptuję, co w sobie lubię i cenię, niezależnie
od tego, czy się to komuś podoba, czy nie?
G. Jakich umiejętności, ważnych dla lepszego, dojrzałego życia, chciałabym się nauczyć?
Fazy przystosowania do życia w systemie z problemem uzależnienia (J. Jackson)
FAZA 1. Incydenty nadmiernego picia tworzą napięcia w systemie. Próby interwencji wobec osoby
pijącej nie przynoszą spodziewanych skutków. Rozwija się system obietnic i usprawiedliwień.
Dominująca postawa: zaprzeczanie obecności problemu.
FAZA 2. Wraz z nasileniem incydentów picia rośnie izolacja rodziny. Coraz więcej zachowań i
myśli koncentruje się wokół picia. Pogarszają się relacje małżeńskie i pojawiają zaburzenia
emocjonalne u dzieci. Podtrzymywane są próby utrzymania struktury systemu i tuszowania negatywnych konsekwencji picia.
FAZA 3. Początek rezygnacji ze sprawowania kontroli nad uzależnieniem, wszelkie działania
służą natomiast zmniejszaniu doraźnego napięcia. Nasila się dezorganizacja życia rodzinnego.
FAZA 4. Osoba współuzależniona przejmuje kontrolę nad życiem rodzinnym i zdejmuje
odpowiedzialność z osoby uzależnionej. Litość i uczucia opiekuńcze zajmują miejsce pretensji i wrogości.
Rodzina stabilizuje się w nowej, destrukcyjnej formie.
FAZA 5. Separacja osoby współuzależnionej, zgłoszenie się przez nią na terapię. Koncentracja na
rozwiązywaniu problemów środowiskowych, bytowych i materialnych. Fizyczne rozstanie może też
nastąpić przez śmierć uzależnionego.
FAZA 6. Reorganizacja rodziny i życie bez osoby uzależnionej. Uczenie się samodzielności i
rozstawanie z pretensjami i oczekiwaniami mogącymi podtrzymywać destrukcyjną więź.
FAZA 7. Problemy związane z włączaniem trzeźwego alkoholika na powrót do systemu.
Formy pracy ze współuzależnionymi
Psychoedukacja: interwencja kryzysowa, kontakt indywidualny, wykłady, meetingi Al – Anon,
materiały filmowe, spotkania z trzeźwymi alkoholikami
Praca osobista: autodiagnoza (np. Przewodnik do Samopoznania, kwestionariusze, dziennik uczuć,
planowanie zmiany (Osobisty Program Terapii)
Lektury: książki, broszury na temat uzależnienia i współuzależnienia, lektury psychoedukacyjne
(np. książki Norwood, Mellody, Forward, Woititz)
Grupy wsparcia i rozwoju osobistego: Al- Anon, DDA, psychologiczne grupy wsparcia
Psychoterapia indywidualna i grupowa: nastawiona na pogłębianie samoświadomości, rozpoznawanie uczuć i
radzenie sobie z nimi, rozpoznawanie źródeł dysfunkcji i konstruktywne radzenie sobie z poczuciem krzywdy,
zmianę wzorców zachowań i wprowadzanie zmian życiowych
Możliwe trudności w terapii współuzależnień
Niski poziom samoświadomości, brak zasobów motywujących do zmiany, zależność od osoby uzależnionej
Bilans zysków i strat: ukryte korzyści czerpane ze związku z osobą uzależnioną
Tendencje autodestrukcyjne – duży opór przeciwko psychoedukacji i lęk przeciwko wprowadzaniu zmian w systemie
Obawa przed braniem odpowiedzialności za własne życie wynikająca z braku wiary we własne siły,
niskiego poczucia własnej wartości, małego doświadczenia w zakresie zaspokajania swoich potrzeb
Reakcje lękowe pojawiające się nawet w zaawansowanej terapii